Инфляция: ұғымы, түрлері және экономика үшін салдары

Әлемдегі экономика мен ақша туралы әңгімеде «инфляция» деген сөз экраннан жиі естіледі, бірақ мәні кейде бұлыңғыр қалады. Сонымен, инфляцияны қарапайым тілмен айтсақ — бүгін қалтаңыздағы сол мөлшердегі ақшаға бұрынғыдай емес, азырақ тауар мен қызмет сатып алуға болатынын білдіреді. Ұсақ-түйек сияқты көрінеді, бірақ қарасаңыз — дүкендегі азық-түлік қымбаттаған, жанармай бағасы өскен, коммуналдық төлемдер қалтаға батады.

Өзі инфляция әрдайым жаман құбылыс емес: орташа деңгейде — қалыпты. Ал бәрі бақылаудан шықса — салдары ауыр болуы мүмкін. Ендеше, инфляция деген не, қарапайым тілмен, оның қандай түрлері бар, неге пайда болады және ең маңыздысы — онымен қалай «бейбіт өмір сүруге» болады — соны тарқатайық.

Инфляция басталғанда не болады?

«Инфляция» дегенде, негізі сөз ақша құнының төмендеуіне келеді. Мысалы, бұрын 5000 теңгеге арба толы азық-түлік алсаңыз, қазір? Ең көбі — бір-екі сөмке. Неліктен? Себебі көп фактор бар: артық ақша эмиссиясы, сұраныстың артуы, ұлттық валютаның әлсіреуі және т.б. Айтпақшы, әр тауардың бағасы әртүрлі қылық танытады: технологиялар жиі арзандайды — смартфондар бір жылдан соң қолжетімді бола түседі. Ал медицина, білім беру сияқты салаларда бағалар көбіне тек жоғарылайды.

Инфляцияның қандай түрлері болады?

Инфляция біржақты емес. Ол қарқыны мен әсер ету тереңдігі бойынша өзгереді. Негізгі түрлері:

1. Орташа (бәсең) инфляция

Бағалар жылына жайлап өседі — 10%-ға дейін. Мұндай орташа деңгей тіпті пайдалы: адамдар ақшаны жай жатқызбай, жұмсайды, бизнес айналымы артады, экономика «тыныстап», дами түседі.

2. Қарқынды (галопирлеуші) инфляция

Инфляцияның жеделдеуі — жылына 10–50%. Бұл — дабылды деңгей. Адамдар ақшаға сенімін жоғалтып, оны мүмкіндігінше тезірек жұмсауға тырысады. Қарқынды инфляция туралы толығырақ →

3. Гиперинфляция

Бұл — шынымен-ақ апатты жағдай. Айына 50% және одан да көпке дейін қымбаттау болуы мүмкін. Ақша жай ғана қағазға айналады: айлықты «картоп қапшықпен» алған ыңғайлырақ сезілетін ахуал.

Бұған қоса мынадай бөлініс те бар:

• Ашық инфляция — бағалар еркін өседі, оны нарық реттейді.

• Жасырын инфляция — мемлекет бағаларды «ұстап» тұрады, бірақ дүкен сөрелері босап қалады: жеткізушілерге сату тиімсіз.

Инфляция неге пайда болады?

Инфляция «аспаннан түспейді» — себепсіз болмайды. Көп жағдайда факторлар біріге әсер етеді: әрі валюта бағамы әлсірейді, әрі сұраныс шектен асады, әрі экономика ұсыныспен үлгермейді. Негізгілері:

• Ақша массасының артықтығы. Ақша көбейіп, тауар көлемі сол қалпы қалса — бағалар өседі. Классика.

• Мемлекеттік шығыстардың ұлғаюы. Үлкен құрылыстар, жалақы, жеңілдіктер — сұранысты арттырады, сұранысқа бағалар ілеседі.

• Өндірістің қысқаруы. Тауар мен қызмет азайса, нарық логикасы бойынша олар «қымбаттайды».

Инфляцияның қаупі неде — және ол қашан пайдалы?

Инфляция — адамдағы қан қысымы сияқты: тым жоғарысы да, тым төмені де — жақсы емес.

Теріс әсерлері:
➖ Ақша құнсызданады. Жиналған «демалыс қорыңызды» баға өсімі «жеп» қоя алады.

➖ Банктер мен несиеге сенім азаяды.

➖ Жастық астындағы жинақтың мәні жоғалады — нақты құны кемиді.

Пайдалы қырлары да бар:

➕ Орташа инфляция адамдарды жұмсауға және инвестициялауға ынталандырады.

➕ Қарыз қайтару салыстырмалы жеңілдейді: шартты түрде, 100 мың теңге сол күйі қалса да, оның нақты сатып алу күші төмендейді.

Ақшаны қалай сақтап қаламыз?

Ең қисынды жол — табысы инфляциядан жоғары болатын активтерді іздеу. Мысалы:

• Жылжымайтын мүлік. Көп жағдайда нарықпен бірге қымбаттайды.

• Қымбат бағалы металдар. Тұрақсыз кезеңдегі «қауіпсіз айлақ».

• Депозиттер мен салымдар. Ақшаны сақтаудың ең қарапайым, таныс тәсілі.

• Облигациялар. Әсіресе инфляцияға индекстелген қағаздар.

• Банктік салымдар. Ең бастысы — мөлшерлеме инфляциядан жоғары болсын.

Ал активтер жоқ, алдағы төлемдер қысып тұрса, онлайн қарыздар немесе кредиттер көмектесуі мүмкін — Қазақстанда шарттары икемді, қолжетімді ұсыныстар бар. Бірақ ұмытпайық: уәде еткен «жоғары пайдаға» ермей, шарттарды мұқият тексеру қажет.

Қорытынды

Инфляция — жаңалықтағы алыстағы термин емес. Ол — біздің күнделікті шындығымыз. Оның қалай жұмыс істейтінін түсіну — саналы қаржылық шешім қабылдауға көмектеседі. Сіздің жинағыңыз құнсызданбасын, инвестицияңыз сіз үшін жұмыс істесін, ал инфляция бақыланатын, орташа және мүмкіндігінше көзге көп түсе бермейтін деңгейде болсын.